Zaman… O kadar hızlı akıyor ki, kimi anlar kaybolup gidiyor, kimisi ise toprağa, tozlu sayfalara hapsoluyor. Ama bazen, tarihin derinliklerinde bir şeyler uyanıyor. Bir kazı kazandığında, yer altındaki sırlar yavaşça gün ışığına çıkıyor, geçmişin esrarengiz hikâyeleri birer birer açığa çıkıyor. İşte bu kazılar, bize tarihin kaybolan yüzünü gösteriyor; insanlık tarihinin unutulmaz izlerini taşıyan hazineler bunlar. Gelin, zamanın topraklarından çıkmış en önemli arkeolojik kazılara birlikte göz atalım, ama sadece göz atmakla kalmayalım, o zamanları, o mekânları bir arada keşfedelim.
Pompeii’de zaman, bir volkanın öfkesine kurban gitmişti. 79 yılında, Vezüv Yanardağı patladı, toprağın altına gömülen bir şehir, binlerce yıl sonra yeniden gün yüzüne çıktı. O an… Zaman sanki donmuş gibiydi; duvarlardaki freskler, taşlardaki izler, havada donan bir an… Çalışmalar başladığında, şehir adeta bir zaman makinesi gibi karşımıza çıkıverdi. Mozaiklerin içine gizlenmiş yaşam öyküleri, yıkılan evlerin içindeki sırlar, Pompeii’yi yalnızca bir kalıntı değil, bir zaman kapsülü yaptı. İnsanlar, sıradan hayatlarının içindeyken ne düşünüyordu? Kim bilir? Belki de bir daha asla göremeyecekleri şeylerin son izleriydi, duvarlardaki son dokunuşlar…
Mısır, gizemlerin beşiği… Tutankhamun’un mezarına doğru bir adım attığınızda, zamanın akışı bambaşka bir hal alıyor. Howard Carter, 1922’de bir sır perdesini araladı. Bir kralın mezarı, o kadar taze, o kadar diri ki! Altınla işlenmiş her bir detay, bir tarih kitabının sayfalarından fırlamış gibi. Tutankhamun’un hazineleri, sadece bir dönemin zenginliğini değil, bir halkın hayal gücünü, onların sanatsal ruhunu da gözler önüne seriyor. Mezardaki her bir parça, sadece bir kralın değil, tüm bir medeniyetin yaşamına dair ipuçları taşıyor. Ve bu hazineler, sadece geçmişi değil, geleceği de seslendiriyor.
Çatalhöyük, bir zamanlar toprak altındaydı, şimdi ise tarihin en eski yerleşim alanlarından biri olarak dikkat çekiyor. Türkiye'nin Konya il sınırlarında, Neolitik dönemin izlerini taşıyan bu alanda, binlerce yıl öncesinin insanları yaşamış, toprağın derinliklerinden çıkarak bize bir şeyler anlatmış. Burası, bir şehir değil, adeta bir zamanın içinde kaybolmuş bir yaşam biçimi. Evler, birbirine bitişik, sokaklar yerine evlerin duvarları arasına gizlenmiş. Tarımın ilk izleri, evcilleştirilen hayvanlar… Çatalhöyük’ün taş duvarlarında, tarihin en eski el yazıları yazılı. Sanat ve yaşamın iç içe geçtiği bir yer. Hangi ellerin dokunduğu, hangi gözlerin gördüğü, hangi kalplerin atmaya devam ettiği bilinmeyen o duvarlarda hâlâ bir şeyler fısıldıyor.
Ve sonra… Machu Picchu. İnka İmparatorluğu’nun kayıp başkenti, yüksek dağların arasında gizlenmiş. Peru’nun sırlarla dolu bu kayalık şehir, 1911 yılında bir başka zaman yolcusunun, Hiram Bingham’ın keşfiyle gün yüzüne çıktı. Ama o an… Sanki tarih bir anda durdu, dağlar bile susarak bekledi. İnka halkının bu eşsiz yapıları, taşların içinde bir öykü saklıyor. Her piramit, her yol, her taşın izinde bir anlam var. Bu şehir, yalnızca bir yapı değil; dağlarla bütünleşmiş bir yaşam, bir uygarlığın zirveye yükselişi, sonra da kayboluşu. O zamanlarda orada kimler yaşamıştı? Onların ruhu, taşlarda hâlâ duruyor.
Stonehenge, bir bulmaca… İngiltere’nin bu gizemli taş yapıları, bir takvim mi, yoksa bir dini merkez mi? Belki de her ikisi bir arada… Her yıl, dünyanın dört bir yanından binlerce insan buraya akın eder. Ama taşlar, hiç konuşmazlar. Sadece sessizce zamanı beklerler. MÖ 3. binyılda şekillenen bu devasa yapılar, taşların bile bir amacı olduğu bir dünyaya dair pek çok soru işareti bırakıyor. “Nasıl taşındılar?” “Kimler dikti?”… Stonehenge’de her soru, başka bir yanıtı saklıyor. Kim bilir, belki de zamanla daha fazla taş eklemek gerek…
Meksika’nın Teotihuacan’ı, “Tanrıların Şehri” olarak bilinir, ama burada ne tanrıların, ne de insanların gücü hâkim. Yüksek piramitler ve geniş caddeler arasında kaybolan bir uygarlığın izlerini arıyorsunuz. MÖ 100 civarlarında kurulan bu şehir, sanatı ve mühendisliğiyle büyüler. Güneş Piramidi, Ay Piramidi, her biri birer mücevher gibi yerlerinde duruyor. Bu şehirde yaşayan insanlar kimlerdi? Nerelere gitmişlerdi? Ama bir şey kesin: Teotihuacan, zamanın sonsuzluğuna bir adım daha atmış bir yer.
Ve… Kapadokya. Bir masal diyarı gibi… Peri Bacaları, kayaların ardında gizlenen şehirler… Türkiye’nin bu büyülü bölgesinde, yeraltı şehirleri hâlâ birbirini takip ediyor. Derinkuyu ve Kaymaklı… Buralar, Hristiyanların kaçış noktasıydı. Ama sadece bir sığınak değil, aynı zamanda kayaların içinde kurulu bir yaşamın öyküsüydü. Gizli geçitler, kat kat inşa edilen odalar… Her biri birer zaman kapsülü gibi, bizi eski dünyaya, o kayıp yıllara götürüyor. Yeraltı şehirlerinin derinliklerinde, oraların sakinleri şimdi hâlâ gizlice fısıldıyor.
1. Arkeolojik kazı çeşitleri nelerdir?
Kazı çeşitleri, adeta bir zaman yolculuğu gibi, farklı evrenlere açılan kapılar gibidir. Yüzey kazıları, toprak altındaki sırları açığa çıkarmak için nazlı nazlı yapılan bir ilk adımken; kurtarma kazıları, yıkılmaya yüz tutan hazineleri kurtarmak için bir mücadeleye dönüşür. Ayrıca, özel kazılar vardır ki, bir medeniyetin kalbine saplanmış ok gibi, sadece bir amaca odaklanır: geçmişin unutulmuş halklarını, sanatı, sırlarını keşfetmek. Bir de deniz altı kazıları var ki, dibe batmış gemiler, kaybolmuş uygarlıklar… O tuhaf sesleri duyuyor musunuz? Geçmişin çağrısı. Her bir kazı, farklı bir yolu aydınlatır.
2. Türkiye’de ilk arkeolojik kazı nerede?
Ah, işte bir destanın başladığı yer: Hattuşa. Çorum’da, Anadolu’nun derinliklerinde, MÖ 1900'lere uzanan bir yolculuk. Hattuşa, Hititlerin başkenti. Arkeoloji, buradaki topraklarda adeta bir nehir gibi akmaya başlamış. 1834 yılı… Bir grup bilim insanı, bu topraklarda uykuda kalmış uygarlığı uyandırmaya karar verir. Ve Hattuşa, topraklarının altında sakladığı altınları, taşları, yazıtları birer birer sergilemeye başlar.
3. Arkeolojinin babası kim?
Bir adam düşünün… Adı, tarihe kazınmış, zihnimizde bir iz bırakmış. O, Johann Joachim Winckelmann’dır. Antik Yunan’ı ve Roma’yı adeta bir rüya gibi tasvir eden, tarih yazısını ve sanat tarihini yeni baştan şekillendiren bu adam, arkeolojinin babası sayılır. Onun sayesinde antik dönemler, bugüne kadar hayalini kurduğumuz o masalsı şekle büründü. Winckelmann, arkeolojiye sadece bir bilim değil, aynı zamanda bir tutku kazandırdı.
4. Tarih öncesi döneme ait Çatalhöyük'te yapılan arkeolojik kazıların amaçları nelerdir?
Çatalhöyük, bir labirent gibi… Binlerce yıl öncesinin izlerini taşıyan bu alanda yapılan kazılar, kaybolan bir dünya ile konuşmak gibiydi. Amacın ne olduğunu sorsak, cevap derinlerden gelir: Tarım devrimini başlatan, insan yerleşimlerinin ilk izlerini gösteren bu yer, bir halkın tüm yaşam biçimlerini anlamaya çalışıyordu. Evler, hayvanlar, duvarlardaki figürler… Çatalhöyük’te yapılan kazılar, geçmişin gizemini ararken insanlık tarihinin ilk adımlarını da aydınlatıyordu.
5. İlk Türk arkeoloğu kimdir?
İlk Türk arkeoloğu… Tarihin derinliklerine, cesaretle adım atmış bir kadim ruh: Osman Hamdi Bey. O, bir ressam, bir entelektüel, ama en önemlisi bir arkeologdu. 1887’de, İstanbul Arkeoloji Müzesi’ni kurarak, Türk arkeolojisinin temellerini atmış, Topkapı Sarayı’nda gerçekleşen kazılarla dünyaya yeni bir bakış açısı sunmuştu. Osman Hamdi Bey, arkeolojiye bir sanatçı ruhu katmış, geçmişin rengini yeniden çizmiştir.
6. Alacahöyük neden önemli?
Alacahöyük, adeta bir zaman kapsülü. Gömülü kalmış bir uygarlığın kapısını aralıyor. Hititlerin ilk izlerinin bulunduğu bu bölge, zengin bir geçmişin kanıtıdır. Burada yapılan kazılar, altın, gümüş ve bronzdan yapılmış eşyalarla, yaşamın ne kadar değerli olduğunu bizlere hatırlatır. Alacahöyük’teki kazılar, sadece taşlardan ve topraktan değil, insanın geçmişle kurduğu o anlamlı bağdan da beslenir.
7. Dünyada ilk arkeolog kimdir?
İlk arkeolog, geçmişin karanlıklarına elini uzatmaya cesaret eden bir isimle tanışmak gibidir: Heinrich Schliemann. O, Homeros’un "İlyada"sındaki Truva’yı ararken, tarihin kayıp sayfalarını çevirmeye başlamıştı. 1870’lerde başladığı kazılarla, Truva’nın izlerini buldu, ama bu sadece bir başlangıçtı. Schliemann, arkeolojiye doğru yola çıkarken, bir halkın destanını ve tarihini ölümsüzleştirmişti.
8. Arkeolog maaşı ne kadar?
Ah, arkeolog maaşı… Bir zaman yolcusunun ödüllerinden bahsediyoruz. Kimi kazılar kazançla, kimi ise bilgiyle ödüllendirilir. Ancak Türkiye’de bir arkeolog, genellikle 7.000 ila 10.000 TL arasında bir maaş alır. Ancak bu sayı, kazının boyutuna, çalışılan alana göre değişebilir. Tıpkı toprak altında kazılan her katmanın derinliği gibi, kazılar da farklı meblağlar doğurur. Fakat gerçek ödül, bulduğunuz eserlerin ışığına tutulmaktır, para ise sadece bir araçtır.
9. Arkeolojinin Türkçe karşılığı nedir?
Arkeoloji, eski çağlara dair bilgi arayışı… Türkçeye kazandırdığımızda, "Eski bilim" gibi bir anlam çıkar. Arkeoloji, köken olarak, eskiyi araştırmak, buluntuları incelemek, tarih öncesi çağlardan itibaren medeniyetlerin izlerini sürmek için kullanılan bir terimdir. Kısaca, geçmişi keşfetme sanatı!
10. Arkeolojik kazı yapanlara ne denir?
Arkeolojik kazı yapanlara, "arkeolog" denir. Ama aslında onlar, birer zaman dedektifidirler. Toprak altındaki sırları çözmek, kaybolan izleri bulmak için ellerini toprağa batırırlar. Sadece kazı yapmakla kalmazlar, tarihin derinliklerinde kaybolmuş bir halkın ruhunu yeniden yaşatırlar. Onlar, geçmişin gölgelerinden bugüne ışık taşırlar.
Tatilox Turizm Acenteliği Organizasyon İnşaat Sanayi Ticaret Limited Şirketi © 2023
